Kennismetaforen

Ziekte

Er ging een relletje over. Een of andere feministe – ik weet haar naam niet meer – wilde niet spreken in een debatcentrum omdat daar eerder een rechtse professor – ik zal hem ook naamloos laten – had opgetreden. Inderdaad: alsof zijn verwerpelijke gedachten daar nog rond zouden zweven en haar gezonde geest mogelijk kon besmetten. Kennis als een ziekte. Het debatcentrum had nagelaten om de ruimte op een juiste manier te ontsmetten.

Ach, zo zal ze vast niet écht geredeneerd hebben, maar de gedachte dat ideeën gevaarlijk kunnen zijn, onze weerloze breinen onherstelbaar kunnen beschadigen; en dat mensen of instituten die zich met de verkeerde ideeën inlaten gezuiverd moeten worden, doet wel weer opgang.

Misschien komt het door de opkomst van “alternatief rechts”, dat zichzelf op vrijheid van meningsuiting beroept en anderen juist de mond probeert te snoeren door nota bene de “vrijdenkers” zoals wetenschappers en kunstenaars verdacht te maken. Knuffelwoord: indoctrinatie. Misschien denken we in het moderne leven zo vaak over gezondheid, virussen, bacteriën, besmetting, hygiëne en medicatie zo aanwezig is in ons denken, dat we er vanzelf ook aan denken als het over kennis gaat.

Wat moeten we met het idee van kennis als ziekte?

Een vreemd idee is het niet. Eigenlijk bieden mijn blogjes over mementheorie al een aardig inkijkje in dit denken: veel van de eigenschappen van ziektes zij ook toepasbaar op kennis. Ideeën kunnen besmettelijk zijn, zich verspreiden, kunnen andere ideeën onder druk zetten. Het opdoen van nieuwe ideeën is niet altijd positief: mensen worden soms zomaar besmet met radicaal gedachtegoed en gaan dan – ik roep maar wat- aanslagen plegen.

Maar in twee opzichten denk ik toch dat mensen die kennis als een ziekte zien, of het zo althans behandelen, er naast zitten.

Ten eerste: breinen zijn niet bepaald weerloos. We staan voortdurend bloot aan nieuwe gedachten en ideeën. Maar vijandige ideeën worden door het brein toch echt geweerd. Als een idee niet in overeenstemming is met bestaande ideeën en onze achtergrondkennis, dan hebben ze – zo laat veel sociaal psychologisch onderzoek zien – weinig vat op ons. Als we ideeën als ziektekiemen zien, moeten we onze basiskennis als ons afweersysteem zien.

Ten tweede: het helpt niet om je af te schermen voor zieke ideeën van anderen. Intellectueel zuivere mensen hebben eerder een slechtere dan een betere afweer. De metafoor doet hier prima zijn werk. Als we niet regelmatig bloot staan aan ziektekiemen, dan wordt onze afweer slechter. Dat geld denk ik ook voor ideebesmetting. Mensen die intellectueel zuiver proberen te blijven, zouden wel eens makkelijker met een nieuw gedachtegoed ‘geïnfecteerd’ kunnen worden dan mensen de gewend zijn om alle meningen tot zich te nemen en te wegen. Zulke intelectuele sponzen hebben de tegenargumenten waarmee door andermans drogredenen geprikt kan worden immers paraat.

Je kan kennis best zien als ziekte en op een epidemiologische wijze kijken naar het publieke debat. Maar pas op voor figuren, van welke politieke kleur dan ook, die willen ‘zuiveren’. Ze hebben het niet begrepen. In de meeste gevallen is het niet de blootstelling aan het virus dat ons ziek maakt, maar eerder een gebrek aan weerstand.

Meer lezen?

Ik schreef over mementheorie in memen en cultuurdragers. In betekenisdrift leg ik uit waarom taal een minder krachtige veranderaar is van het denken dan je zou denken.

Ik besprak al een hele reeks andere metaforen zoals kennis als moeras, kennis als boom, en kennis als container.

1 reactieEen reactie plaatsen

Bomen

René Descartes vergeleek de filosofie, of eigenlijk alle wetenschappen, eens met een boom. Hij vond dat de wortels stonden voor de metafysica (filosofie), de stam de fysica (natuurkunde) en de takken voor alle andere wetenschappen. Nu was dit niet erg origineel: de 16e eeuw was een tijd waarin die boommetafoor voor kennis populair was. Het idee van de encyclopedie is ook van toen en de gedachte dat in een dergelijk boek alle kennis die in de wereld beschikbaar was, op nette, geordende wijze kon worden opgenomen, was gewoon een van de spannende en nieuw ideeën die toen rondzoemden. Nog altijd is de boommetafoor voor kennis populair, maar de vraag is natuurlijk wel – vergeef me de woordspeling – of ze wel hout snijdt.

Vaak is het zo dat ideeën die populair zijn ook een bepaalde elegantie hebben. Zo is het met kennis als boom zeker. Voor elke discipline, theorie of kernidee valt vrij gemakkelijk een kennisboom te tekenen.De theorie is ontsproten uit meerdere voorlopers (wortels); daar is een stabiele kern uit gekomen (stam); die zich vertakt in allerlei toepassingen (takken). De evolutietheorie heeft bijvoorbeeld wortels in de geologie en de ecologie en heeft vertakkingen naar de techniek en politieke filosofie. De boom is een prima metafoor om de vragen ‘waar komt het vandaan’ en ‘waar gaat het heen’ aan op te hangen.

Maar, het is natuurlijk ook te mooi om waar te zijn. Want hoe moeten we al die boommetaforen rondom verschillende ideeën eigenlijk verenigen? In de metafoor van Descartes ontstaat meteen ruzie over wie de wortels mogen zijn. Ik studeerde ooit natuurkunde en natuurkundigen zien de natuurkunde als de moeder van alle wetenschappen, niet de filosofie. Wiskundigen zijn het daar weer helemaal niet mee eens. Maar, als we allemaal de wortels willen zijn dan blijft er van de boom niet zoveel over. De vertakkingen staan ook niet los van elkaar. Heel verschillende ideeën komen voort uit dezelfde wortels en uit heel verschillende ideeën volgen vaak gelijksoortige toepassingen.  Als een individuele theorie gezien kan worden als een boom, dan is onze complete kenniswereld een mangrovebos, of iets dat nog veel ingewikkelder is.  Het is niet duidelijk welke wortel bij welke stam hoort, en eigenlijk ook niet of iets een stam of een vertakking is. Totale chaos is misschien wel een betere beschrijving voor onze kennis dan een bos.

De boommetafoor voor kennis is dus wat narcistisch: ze bestaat bij de gratie van het wegdenken van alle andere bomen die van dezelfde wortels gebruik maken en de zelfde toepassingen voeden. De metafoor is ook onnodig hiërarchisch omdat ze veronderstelt dat elke toepassing een ‘vertakking’ is van een fundamenteler basisidee. Daarmee is de boom zeker geen handige metafoor voor onze totale kennis, zoals Descartes dacht.

Niettemin, als je de boommetafoor tegenkomt: schrik niet terug. De auteur richt zich op één stukje kennis en probeert de boom te gebruiken om, geïnspireerd op de historie van het idee dat hij bespreekt en de mogelijke toepassingen die kunnen volgen, het bestaan van de stam te rechtvaardigen. Daarbij denkt hij alles wat hem niet uitkomt weg: misschien is die ‘stam’ zelf wel een ‘tak’ van een andere boom of een wortel, maar dat doet er even niet toe. Wanneer de boomschrijver het bos even vergeten is, is het aan ons om het er weer bij te denken. Daardoor zien we misschien door de bomen het bos niet meer, maar zonder het bos zien we de boom dan weer niet in het juiste licht, – en dat zou pas echt jammer zijn.

Meer Lezen?

Ik besprak eerder andere kennismetaforen waaronder ideeënsex, kennisnetwerken, geheugenmachine, memen, kennisstroom en kenniscontainers. Het belang van metaforen voor ons denken besprak ik in metaforen voor het leven.

2 reactiesEen reactie plaatsen

Sociale Kennisnetwerken

In mijn laatste blogje over kennisnetwerken besprak ik het netwerk, of misschien eerder de werking van het brein, als metafoor voor kennis. Ik stelde dat kennis zobezien performatief is: ideeën worden steeds opnieuw gemaakt in plaats van een keer opgeslagen en dan teruggehaald. Het zit verspreid, zei ik: de spelers die er bij betrokken zijn zitten overal. En het is meerduidig, zodra je een vraag aan een kemnisnetwerk stelt komen er meerdere antwoorden tegelijk. In dit blogje ga ik na wat er gebeurd als je die eigenschappen op de kennisnetwerken van mensen probeert toe te passen.

Het idee om groepen mensen ook als netwerken te zien is sinds de opkomst van sociale media enorm populair. Het is dan ook niet zo vreemd om sociale netwerken ook als kennisnetwerken te zien. In plaats van cellen die met elkaar verbonden zijn en via elektrische signalen met elkaar communiceren denken we nu aan mensenbreinen die door middel van taal aan elkaar verbonden zijn.

Technologiejournalist Kevin Kelly gebruikte deze analogie zelfs om het internet te beschrijven: volgens hem moeten we het niet internet zien als een verzameling genetwerkte computers, maar als genetwerkte mensenbreinen. Aangezien er nu evenveel computers met elkaar verbonden zijn als dat er cellen in de menselijke hersenen zitten is er een globaal kennisnetwerk, een soort superbrein, met één brainpower onstaan. Er worden steeds meer computers aangesloten dus al snel zal het internet zelfs ‘slimmer’ zijn dan mensen.

Nou ja. Volgens mij voert Kelly de metafoor veel te ver door. Hij lijkt te suggereren dat het internet als geheel zijn eigen gedachten heeft. Dat is onwaarschijnlijk omdat het internet helemaal niet getraind is in bepaalde gedachtenpatronen. Inteligentie onstaat niet vanzelf als je ergens een netwerk van maakt. Het internet is niet geëvolueerd om een intelligent netwerk te zijn. Het internet heeft geen zintuigen. Het heeft niet met vallen en opstaan, doelbewust, bepaalde dingen geleerd, zoals en jong kind doet. Het is een ongericht, doelloos netwerk. Onze hersenen zijn dat niet. Zelfs als Kelly gelijk had er er was zoiets als een ‘internet gedachte’ dan zouden wij daar nog altijd niets van merken. Onze hersencellen hebben ook niet door dat wij aan een ijsje denken.

En toch denk ik dat het, dichter bij huis, in je eigen werk of vriendenkring, handig kan zijn om aan je sociale netwerk als een kennisnetwerk te denken. Daar is ook helemaal geen tussenkomst van een computernetwerk voor nodig. Als je een vraag krijgt waar je het antwoord niet op weet ga je gewoons rondvragen. Je vraagt het eens aan wat mensen van wie je denkt dat ze je misschien kunnen helpen. Vaak levert dat nog niet meteen zoveel op, maar deze mensen vragen het ook weer aan iemand anders of ze verwijzen je door waarna je met wat geduld vaak wel tot een antwoord komt. Zie daar: jouw kennisnetwerk aan het werk.

Heeft dit ‘systeem’ de eigenschappen waar ik dit blogje mee begon? Meerduidigheid heeft het zeker. Voor dat je “het antwoord” dat je zocht krijgt, heb je al heel veel antwoorden gekregen op andere vragen waar de ondervraagden wèl antwoord op wisten. Voordat je er uiteindelijk achter bent waar de dokter in je nieuwe stad zit heb je al ontdekt waar de fysiotherapeut, apotheek, acupunctuur praktijk en de fietsenmaker zit. Dat lijkt misschien eerst nutteloos, maar veel van die antwoorden gebruik je later als nog zonder er ooit over na te denken hoe je ooit aan die kennis kwam. Meerduidigheid is een efficiënter systeem dan je zou denken.

Je kennisnetwerk hoeft natuurlijk niet persé verspreid te zitten. Als je je sleutels kwijt bent ga je niet je Amerikaanse vriendinnetje skypen om te ontdekken, je vraagt het aan een huisgenoot. Maar voor minder duidelijke vragen is verspreidheid wel degelijk een voordeel. En dan bedoel ik niet persé geografische verspreidheid, maar eerder verspreidheid over verschillende sociale kringen. Hoe vaker je met elkaar om gaat hoe meer kennis je deelt. Onhandig als je nieuwe kennis wil binnenhalen. Dan kun je dus beter spreken met mensen die je niet zo goed kent. Als je toch gaat rondvragen ga dan eens wat verder dan de mensen die je elke dag spreekt. Ze zult verbaast zijn van wat dat oplevert.

En dan nog perfomatief. In mijn vorige blogje vergelijk ik leren met het trainen van een basketbalteam. Tijdens de training kan je zorgen dat het team goed op elkaar ingespeeld raakt en dat het leert scoren als de omstandigheden er goed genoeg voor zijn. Maar de echte doelpunten moeten tijdens de wedstrijd gemaakt worden. Ik stelde dat het net zo was met het geheugen. Je kan je hersencellen trainen om een herinnering te produceren door te zorgen dat je hersencellen op een bepaalde manier op elkaar ingespeeld raken. Maar het oproepen van die herinnering is, in basketbaltermen, niet het terugspelen van een video van een oude driepunter, maar een team uitdagen weer eens een verse driepunter te maken. Als de spelers goed genoeg op elkaar ingespeeld zijn lukt ze dat vast en zeker.

Werkt het ook zo voor je mensenkennisnetwerk? Nou, ja en nee. Zoals hersencellen op verbindingen berusten, zo berusten mensenkennisnetwerken op relaties. Je sociale netwerk kun je onderhouden. Je kunt zorgen dat je banden opbouwt met slimme mensen die je met veel vragen verder kunnen helpen. Je kunt zorgen dat je mensen uit heel verschillende werelden kent. En je kunt vaak gebruik maken van je kennisnetwerk zodat je leert bij wie je een vraag zeker moet neerleggen en bij wie niet, daar onderhoud je meteen die relaties weer mee.

Maar, zoals ik naar aanleiding van het internetbrein van Kevin Kelly al opmerkte het lastige is dat je zelf onderdeel van het netwerk bent. Het is heel moeilijk in te schatten op wat voor vragen je in de toekomst antwoord wil hebben. Daarom is het moeilijk om je eigen kennisnetwerk voor te bereiden op die vragen. Je kan een algemeen plan maken en je omringen met mensen die je daar mogelijk bij kunnen helpen en dat is vaak ook verstandig, maar een echte basketbaltraining is dat natuurlijk niet.

Al met al past de netwerkmetafoor prima op je sociale netwerken. En geeft het een verfrissende kijk op hoe je je kan voorbereiden om moeilijke vragen die in de toekomst op je af komen. Persoonlijk, maar misschien ook als organisatie. Of dat ook tot ander kennismanagement moet leiden is een vraag die ik later misschien nog eens op pak.

Meer lezen?

In spiegelpaleis ga ik dieper in op de voor- en tegens van de sociale aspecten van kennis in mensennetwerken.

Dit is het vervolg op mijn vorige blogje over het netwerk als metafoor voor kennis. Eerder besprak ik andere metaforen voor kennis in kennisstroom, memen en kenniscontainers.

 

Het filmpje van Kevin Kelly is hier te zien

3 reactiesEen reactie plaatsen

Kennisnetwerken

Sinds de opkomst van het internet is het netwerk eigenlijk niet meer weg te denken als metafoor voor kennis. Toch vind ik het niet de makkelijkste kennismetafoor om hier te bespreken. Het begrip netwerk is op zichzelf al vaag, laat staan dat je het weer gaat gebruiken om een ander begrip te ‘verhelderen’. Dat is natuurlijk een extra reden om me er toch eens in stuk te bijten. Bovendien is die netwerkmetafoor zeker een blijvertje al was het alleen maar vanwege de manier waarop onze hersenen gebouwd zijn.

De kleine 100 miljard cellen die ons denken mogelijk maken vormen namelijk een fijn vertakt netwerk. Hersencellen zijn door duizenden draadjes met elkaar verbonden. Die verbindingen zijn zelf niet erg slim. Actieve cellen sturen stroompjes naar andere cellen: “ik ben actief! Ik ben actief!” roepen ze. De andere cellen vatten die stroompjes soms op als een aanmoediging om ook actiever te worden. Die gaan dan ook “ik ben actief! Ik ben actief!” roepen.  In zo’n geval kan er zomaar een soort massahysterie in je hersenen ontstaan. Gelukkig zijn er ook verbindingen waarbij het “ik ben actief!” eerder signaal opgevat wordt als een aanmoediging om rustiger te worden. Zo blijft het geheel een beetje in balans. Wij merken overigens bijna niets van al dat hectische rondgebel in onze hersenen. Hooguit denken we iets eenvoudigs zoals “ik zou wel een ijsje lusten”. Maar daar is dus heel veel massahysterie in je hersenen aan vooraf gegaan.

Ik krijg wel er een heel lekker kriebelig gevoel onder mijn gedachten van, om te bedenken wat er in mijn hersenen gebeurd tijdens schrijven van dit stukje hoor, maar de vraag is natuurlijk wel wat we er aan hebben. Wat kunnen we er van leren over hoe kennis werkt?

Één beeld dat zich opdringt is dat kennis, of gedachten in ieder geval, steeds opnieuw gemaakt moeten worden. Het is iets actiefs. Ik besprak dat al eens in het blogje geheugenmachine. Het geheugen is geen magazijn waar gedachten een plek hebben. Ik heb het idee van een ijsje niet uit een schap met zoete ideeën gehaald. Het is eerder de uitslag van een roeptoernooi tussen mijn hersencellen. Het groepje hersencellen in het ‘ijsjesteam’ heeft harder geroepen, sneller overgespeeld en is daardoor gewoon beter geweest in het produceren van een verlanggedachte dan het augurkteam. Jammer, maar, nu we het er toch over hebben: die augurkcellen doen het wel vaker slecht in de warmte; daar zijn ze niet zo op ingespeeld. Een wat technischere manier om dit te zeggen is dat gedachten eigenlijk de prestatie van een kennisinfrastructuur zijn. Als je voortaan ook in de zomer aan augurken wil denken moet je zorgen dat het augurkteam beter roept, sneller overspeelt en wat dan ook in de warmte. Er is een ander trainingsprogramma nodig. Zodat, als het er op aan komt, de augurkers het ook kunnen.

Dat verklaart dan in ieder geval waarom het zo dom is om een heleboel leerstof op de avond voor een toets naar binnen te stampen. Als je brein een magazijn was waar je de dingen die voorin stonden het makkelijkst kon pakken dan kon dit misschien werken. Maar je hersencellen zijn teamsporters die samen met andere cellen tijdens die toets een topprestatie moeten leveren. Om de goede dingen te doen moeten ze dus lang en heel veel oefenen. En vlak voor de prestatie hebben ze juist rust nodig. Voor een marathon ga je niet de avond van te voren trainen, voor hersenprestaties is dat ook onhandig.

De netwerkmetafoor zegt ook dat kennis verspreid zit in plaats van op één plek. Hoe hard neurowetenschappers ook roepen dat ze de plek voor taal of rekenen of gezichtsherkenning of aan ijsjes denken gevonden hebben, die dingen zitten niet op één plek. Wat er aan de hand is dat bij sommige taken bepaalde gebieden, soms maar een centimetertje groot, in je hersenen veel actiever zijn dan de rest en dat kunnen neurowetenschappers meten.

Hoe bijzonder die specialisatie in het brein ook is, zeggen dat er een plek in het brein voor taal is, is net zoiets als zeggen dat er maar op één klein plekje op de wereld Nederlands gesproken wordt. Vanaf de maan ziet dat er natuurlijk wel zo uit. Maar de mensen in Australië die Nederlands spreken worden even buiten beschouwing gelaten: dat zijn er niet genoeg. En als je verder gaat inzoomen blijkt dat er in honderden verschillende steden Nederlands gesproken wordt. Wat nou één plek. Erger nog: in al die steden wordt dat Nederlands ook nog eens een beetje anders gesproken en vind je bovendien allerlei andere talen dan het Nederlands.  Zo zit het ook met specialisatie in je brein. Als je van heel ver weg kijkt en je probeert vast te stellen waar ‘taal’ zit dan kan je best een gebiedje vinden dat actiever is bij het gebruiken van woorden. Maar er doen ook cellen mee van buiten dat gebied bij het produceren van taal. En als je inzoomt om te kijken welke cellen precies betrokken zijn bij het roepen van het woord abacadabra dan blijken die overal te zitten. Althans dat denken we, want zo precies kunnen we met scanners helemaal niet kijken wat er gebeurd.

Een belangrijk voordeel van de verspreiding van kennis is dat je best een hersencel kan missen bij het produceren van het woord abacadraba of bij het denken aan een ijsje. Als een cel verdoofd is omdat je moe bent, teveel koffie gedronken hebt of aan de drugs hebt gezeten kunnen de andere cellen het woord toch nog wel produceren. Denken is immers teamsport. Als hele hersengebieden uitvallen wordt het natuurlijk moeilijker, maar zelfs in ernstige gevallen zoals bij een herseninfarct is het eigenlijk wonderlijk wat mensen nog wel kunnen. Het netwerk maakt kennis dus ongrijpbaar, maar wel heel robuust.

Je merkt dit ook als je nagaat welke ideeën er allemaal nog mee bij je op komen als je aan één ding probeert te denken. Laatst overkwam me dat toen ik aan het Brabantse woord ‘bekske’ moest denken. Een bekske is een koffiekopje. Maar het is ook een koffiekopje met koffie er in. En het is ook koffiedrinken (bekske doen). En ik moet ook meteen denken aan het gevoel dat je krijgt bij het drinken van een kopje koffie. En ik denk aan specifieke keren dat ik een kopje koffie dronk en aan de personen met wie ik dat deed. Elk begrip in je hersenen is dus meerduidig. Er komen steeds allerlei associaties naar boven, waar je ook zoek. Onhandig als je wil dat er maar een betekenis is voor de dingen, handig als je door associaties moet zoeken naar een bepaald begrip.

Een kennisnetwerk is dus performatief: ideeën worden steeds opnieuw op een actieve manier ‘gemaakt’. Het is verspreid: de spelers die die ideeën zitten overal waardoor het heel robuust wordt en we niet zo snel iets vergeten. En het is meerduidig: elke vraag die je aan een kennisnetwerk stelt levert meerdere verwante antwoorden tegelijk op.

Althans, dat is zo als je naar de werking van de hersenen kijkt. Want ik heb natuurlijk net gedaan alsof hoe de hersenen werken iets zegt over hoe gedachten werken en eigenlijk kun je daar wel wat vraagtekens bij plaatsen. Een interessante vraag is ook of dit idee van een kennisnetwerk iets zegt over ‘menselijke’ kennisnetwerken: de kennis in een bedrijf of in een wetenschapsgebied, bijvoorbeeld. Het korte antwoord is ja, maar daarover gaat een volgend blogje.

­­­Meer lezen?

In geheugenmachine besprak ik als eens een aantal aspecten van het geheugen waar ik hier gebruik van gemaakt heb. Ik besprak ook al eerder andere metaforen van kennis zoals de kennisstroom, memen en kenniscontainers. Het belang van metaforen in ons begrippensysteem besprak ik in metaforen voor het leven.

In het tweede blogje over kennisnetwerken, bekijk ik wat deze metafoor oplevert als je het toepast op je sociale netwerken.

5 reactiesEen reactie plaatsen

Geheugenmachine

Piet Vroon, hoogleraar psychologie, stelde het in 1985 al: het geheugen is een onbetrouwbare fabriek van herinneringen. Het lijkt misschien weinig origineel om het brein met een machine of een fabriek te vergelijken want de machinemetafoor wordt al zo veel gebruikt in uitspraken over het menselijk lichaam. De Franse filosoof Descartes trok rond 1600 al de beroemde vergelijking tussen het brein en orgel. Maar het idee van ‘het brein als machine’ is minder populair dan je zou denken. Onterecht misschien, want onder de kennismetaforen is het een van de weinigen die kennis als het resultaat van een actief proces neerzet. Nadenken, onthouden, onderzoeken: het kost allemaal veel werk en het zou goed zijn als we daar recht aan doen in de manier waarop we over kennis spreken.

Het ongebruikelijke aan het idee van het geheugen als herinneringenfabriek is in een dat herinneringen niet dingen zijn die kant-en-klaar uit een magazijn worden gehaald, maar dat ze ter plekke worden gemaakt uit een of andere denkgrondstof. Elke gedachte is dus een nieuwe gedachte: ze is ter plekke samengesteld en rolt vers de fabriek die onze neuronen samen georganiseerd hebben. Eigenlijk onthoudt je niet dat je vorig jaar in Zuid Afrika een wilde Neushoorn gezien hebt; je bedenkt het je opnieuw. Dat lijkt eigenlijk heel inëfficient als je onthouden als het belangrijkste doel van het brein ziet. Zou het niet handiger zijn de gedachten gewoon op te slaan en terug te zoeken? Maar het is wel heel handig om het zo te regelen als je het geheugen niet als een opslagplaats ziet, maar als een motor om creatief mee na te denken. Misschien is ons brein wel een variatie- en selectiemachine (de mementheorie suggereert zoiets). Als ons brein telkens gedachten produceert die net een beetje anders zijn en de beste ervan later weer kan hergebruiken dan kunnen we op die manier onze gedachten ontwikkelen en tot nieuwe inzichten komen.

Er is wel bewijs voor het idee van het geheugen als fabriek. Veel daarvan komt uit de rechtspsychologie. Getuigenverklaringen zijn een belangrijke vorm van bewijs. Je zou dus willen dat getuigen eerlijk zijn en de waarheid spreken. Vaak zijn ze dat ook, maar er blijkt ook zoiets te bestaan als een valse herinnering. Het komt voor dat verdachten zich aanvankelijk niets herinneren van een moord, maar dat ze na langdurig en intensief verhoor toch bekennen. Erger nog, ze blijken dan in hun bekentenis hele precieze details over de moord te kunnen vertellen die alleen bij de politie bekend zijn, maar later blijkt uit aanvullend bewijs dat de oorspronkelijke verdachte onmogelijk bij de moord betrokken geweest kon zijn.

De verklaring voor dit soort valse getuigenissen is dat de politie gedurende het verhoor informatie heeft laten doorschemeren, waarmee de fantasie van de verdachte in werking gezet is. Deze mix van feitelijke informatie en fantasie is vervolgens in het brein opgeslagen als herinnering. De verdachte denkt verloren gegane herinneringen teruggevonden te hebben, terwijl ze deze feitelijk gedurende het verhoor heeft gemaakt. Willem Wagenaar, hoogleraar rechtspsychologie, stelt dat het brein een updating machine is, waar nieuwe informatie steeds vermengt wordt met bestaande informatie en waar elke opgehaalde herinnering dus een klein beetje wordt veranderd. Een minder dramatisch resultaat van deze actieve manier van onthouden is dat we vakanties altijd leuker herinneren dan dat we ze daadwerkelijk vonden. Omdat we de leuke herinneringen steeds ophalen worden die versterkt en verlevendigd, terwijl de slechtere herinneringen (zoals de vervelende vlucht naar dat mooie eiland) naar de achtergrond verdwijnen.

Het brein zien als machine betekent dus dat we onthouden niet zozeer moeten begrijpen als herinneringen ophalen, maar eerder als herinneringen opnieuw maken. Als we ergens aan terugdenken, gebruiken we de herinnering maar met de herinnering slaan we ook nieuwe informatie uit het hier en nu op. Elke keer dat je opnieuw bedenkt hoe het was om die neushoorn te zien, wordt die neushoorn dus ook een klein beetje veranderd. Een van de onderdelen van onze kennismachine is misschien wel een magazijn, maar, kant en klare gedachten zullen we er niet vinden.

Is dat erg? Als we er verdachten ten onrechte voor opsluiten natuurlijk wel. Maar voor mezelf vind ik het juist een prettig idee. Ik vind het niet zo erg dat mijn herinneringen niet de ‘echte’ feiten bevatten en ik vind het heel prettig dat ik ze kan beïnvloeden. En als ik weer eens een dag heb zitten malen over allerlei dingen die me bezig houden vind ik het ook een geruststellende gedachte dat ik geen zinloze reeks bestellingen van kant en klare gedachten heb gedaan, maar dat dit een manier was om grote schoonmaak te houden in mijn breinmagazijnen. Laat mijn brein maar een machine zijn.

Meer lezen?

Het citaat aan het begin van dit blogje komt uit: ”De mens als metafoor: over vergelijkingen van mens en machine in filosofie en psychologie” van Pieter Vroon en Douwe Draaisma.

Het idee van het brein als updating machine en de rol die dat speelt in het recht is veel geschreven door hoogleraar rechtspsychologie Willem Wagenaar. Een goed startpunt is misschien het hoorcollege “Psychologie in de rechtszaal. Een hoorcollege over waarneming, geheugen en menselijk gedrag. – oktober 2007” dat hij voor Home Academy opnam.

Eerder besprak ik het brein als container, kennis als stroom en mementheorie als metaforen voor kennis. Het belang van metaforen voor kennis besprak ik in het blogje metaforen voor het leven.

11 reactiesEen reactie plaatsen