Kennis is weer uit. Althans in het onderwijs. Daar zijn 21st century skills in; en computational thinking. Die aandacht voor vaardigheden boven kennis is natuurlijk niet fonkelnieuw. Ik ben zo’n 25 jaar geleden tot docent opgeleid en sindsdien wordt ongeveer dezelfde mantra steeds in een nieuw, nog hipper, jasje gestoken.

Het gaat ongeveer zo. In de toekomst gaat feitenkennis minder belangrijk worden. Want leerlingen kunnen alles opzoeken op internet en bovendien veranderd de wereld steeds sneller waardoor de ideeën verouderen waar je bij staat. Wat studenten ècht nodig hebben is leervermogen. Ze moeten nieuwe kennis tot zich kunnen nemen. Ze moeten multidisciplinair kunnen samenwerken. Ze moeten zich snel aan nieuwe situaties kunnen aanpassen. Zodat ze, in de turbulente tijden die voor ons liggen, met alle winden mee kunnen waaien. Zoiets.

Ja het klopt: ik ben daar skeptisch over. Dat zit hem in twee dingen: in het geschetste wereldbeeld én in de voorgestelde oplossing.

Eerst even die steeds sneller veranderende wereld. Klopt dat? Nou nee. Zo snel gaan die veranderingen nu ook weer niet. Historici wijzen er op dat we al eeuwen het gevoel hebben dat de ontwikkelingen steeds sneller gaan, maar dat zegt misschien meer over ons dan over de daadwerkelijke ontwikkelingen in de wereld. Het revolutionaire en ontwrichtende karakter van nieuwe technologie wordt meestal nogal overdreven; zeker door de uitvinders.

En de digitale revolutie dan? Ja, natuurlijk. De smartphone is pas een dikke 10 jaar oud en allang niet meer uit de samenleving weg te denken. Maar alles wat ik daar nu mee doe: e-mail, internetten, gamen en bellen, doe ik al sinds mijn jeugd met andere technische middelen. De ‘revolutie’ is vooral dat ik het nu kan doen terwijl ik naar mijn werk fiets.

Revolutionair denken is volgens mij vooral een kwestie van aandacht. Als je je aandacht richt op wat er allemaal veranderd is, dan gaan de veranderingen inderdaad razendsnel. Let je er op wat er allemaal hetzelfde blijft dan loopt het zo’n vaart niet.

Maar, de ècht prangende kwestie is natuurlijk de voorgestelde oplossing. Is het voor het toekomstige aanpassingsvermogen van onze leerlingen goed om minder vakinhoud en meer leervaardigheden te onderwijzen? Met andere woorden: moeten we op de basisschool taal en rekenen, op de middelbare school natuurkundelessen en geschiedenislessen, of in het beroepsonderwijs kooklessen en programmeerlessen, vervangen met lessen over creativiteit, leren leren, probleemoplossen en samenwerken? Die vraag verdient een genuanceerd antwoord dat volgens mij toch begint met “nou nee” of “nog niet meteen”.

Het probleem met 21st century skills, ontwerpdenken, of andere complexe vaardigheden is dat ze niet kunnen bestaan zonder vakinhoud. Kennistransfer: het hergebruiken van kennis die je in één context geleerd in een nieuwe context, blijkt namelijk heel moeilijk te zijn. Creatieve schakers volgen bij het koken vaak simpele, vaste, recepten; terwijl sterrenkoks nog geen toren van een pion kunnen onderscheiden. Het is alsof er verschillende ruimtes zijn in het brein voor taal en rekenen, voor natuurkunde en voor frisbee – en dat de taalcreativiteit niet naar het frisbee veldje durft of andersom. Je kunt studenten creativiteitsles geven tot je een ons weegt, zonder ze materiaal te geven om creatief mee te zijn – of zonder ze onder te dompelen in een vakwereld waar ze creatief ìn kunnen leren staan, heeft dat geen enkele zin.

Gelukkig is er een middenweg. We hoeven niet persé te kiezen tussen vak- of vaardigheden les. We kunnen die twee hand in hand laten gaan. Het is goed mogelijk om vakinhoud zò te onderwijzen dat studenten die flexibeler in kunnen zetten. 21st century content dus. Die middenweg wordt onderzocht door onderwijskundigen die zich richten op adaptieve expertise.

Het idee van adaptieve expertise start met een interessante asymmetrie. Terwijl het eigenlijk altijd zo is dat mensen die creatief zijn, goed kunnen samenwerken en nieuwe problemen aan kunnen pakken óók experts zijn in hun vak – is het niet altijd zo dat experts in een vak ook die vaardigheden voor aanpassing hebben. Blijkbaar komen die vaardigheden ‘voort’ uit vakkennis, maar niet altijd. Alsof je op een gekostumeerd bal komt en sommige gasten blijken een maskertje te dragen en anderen niet. Het roept de vraag op hoe die creatieve, of adaptieve, vakmensen zich onderscheiden en of dat ook te leren is.

Volgens onderzoekers hebben adaptieve experts dezelfde vakkennis als gewone experts maar is die op een andere manier ‘gerepresenteerd’. Adaptieve experts hebben blijkbaar hun bovenkamer beter op orde. Hun kennis is beter georganiseerd en abstracter dan bij gewone experts. Hierdoor zijn ze beter in staat om in nieuwe situaties opnieuw gebruik te maken van hun vakkennis. Adaptieve experts hebben adaptatie ook al geoefend. Ze hebben vaak meer ervaring met vernieuwende opdrachten en ze hebben de kans gehad hun eigen oplossingsstrategieën te ontwikkelen.

Wat ik interessant vind aan dit lijstje is dat hier twee ‘kampen’ samenkomen die in de 21st century skills discussie lijnrecht tegenover elkaar staan. Hoe zorg je dat leerlingen een gestructureerde kennisbasis verwerven en dat ze abstracte kennis opdoen? Dat kan met degelijk onderwijs met veel aandacht voor theorie. Hoe zorg je dat studenten hun kennis in nieuwe situaties kunnen toepassen en hun eigen oplossingstrategieën kunnen ontwikkelen? Vrij onderwijs waar studenten los gelaten worden, in projecten bijvoorbeeld.

Het is dus én én en niet òf òf.

Kan 21st century onderwijs je leerlingen flexibeler maken? Ik denk dat het er nogal vanaf hangt hoe je onderwijs er nu al uit ziet.  Geef je nu alleen klassiek onderwijs waarin vakkennis centraal staat, dan is het misschien raadzaam iets meer ruimte te maken voor leervaardigheden en het ontwikkelen van eigen oplossingsstrategieën. Maar, als je nu al veel in projecten doet dan loop je met nog meer vaardigheden onderwijs het risico de vakkennis die de basis is voor adaptieve expertise, juist uit te hollen. Je moet volgens de adaptieve expertise mensen feitelijk een middenweg zien te vinden.

Misschien denk je nu: “maar dat deden we toch allang?”. Dan sta je vast niet alleen. Verandering is relatief. Als je als docent of school de laatste 25 jaar met geen enkele mode mee hebt gedaan wordt het hoog tijd voor een nieuwe garderobe, maar als je steeds de mode hebt bijgehouden kan je echt nog wel een jaartje toe met dat leuke jasje. Hét onderwijs hoeft niet helemaal anders. Heel erg ouderwets onderwijs moet (misschien) helemaal anders.

Want, zeg nou zelf. Meer nog dan of het wel zinvol is, vraag je je bij onderwijsvernieuwing vaak af welk onderwijs de onderwijsvernieuwers zèlf eigenlijk genoten hebben.

Meer Lezen?

Ik sprak al over kennistransfer toen ik me hier afvroeg wat echt basiskennis is. Ik sprak over de uitdagingen van het onderwijzen van nieuwe ontwikkelingen in mijn blog opkijken naar nieuwe kennis en ik schreef ik al eens een beschouwing over het vak geschiedenis.

 

Aan het denken over de toekomst en veranderingen besteedde ik aandacht in de blogjes vooruitgang en in opdracht van de tijd.

 

Voor dit artikel heb ik gebruik gemaakt van een systematische literatuurstudie over adaptieve expertise van de universiteit van Maastricht. Deze is helaas nog niet open access beschikbaar.